Ξεκινώντας αυτό το
ιστολόγιο θα ήθελα να εξηγήσω τον τίτλο του στον αναγνώστη που θα είχε τη
διάθεση να ασχοληθεί με αυτό. Υπάρχουν λοιπόν τρεις λόγοι που το ιστολόγιο αυτό
ονομάζεται έτσι, ένας επιστημολογικός, ένας γνωσιολογικός και, επιτρέψτε μου να
πω, ένας προσωπικός.
Ας αρχίσουμε από
τον επιστημολογικό λόγο. Πολλοί συμπολίτες μας (παίρνω ως παράδειγμα το σχολείο
όπου εργάζομαι) νομίζουν ότι η ιστορία είναι αυτό που έγινε στο παρελθόν και
ότι τόσο πιο καλός ιστορικός είσαι, όσο πιο πολλές λεπτομέρειες γνωρίζεις από
αυτό που πραγματικά έγινε στο
παρελθόν. Για τους περισσότερους, η ιστορία είναι μια, διότι και η
πραγματικότητα είναι μια, και δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν διαφορετικές
«αναγνώσεις» του ίδιου παρελθόντος. Προσπαθώ να τους πείσω ότι τα πράγματα δεν
είναι ακριβώς έτσι, ότι η ιστορία δεν είναι απλώς ένα corpus γεγονότων, κυρίως
είναι η βασική λειτουργία κάθε κοινωνίας, η μνήμη της με την ευρύτερη δυνατή
έννοια. Συγκροτώ τη μνήμη και εξιστορώ το παρελθόν σημαίνει ότι βάζω σε τάξη
και συνδέω μεταξύ τους όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θεωρώ ότι ανήκουν στο παρελθόν. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να
υπάρξει πρόσβαση στο παρελθόν ανεξάρτητη από τη ρητορική που αφηγείται τα
γεγονότα.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η ιστορία
δεν είναι η εξιστόρηση ενός παρελθόντος που υπάρχει αντικειμενικά, αλλά μια
πολύ λεπτή διανοητική και επικοινωνιακή διαδικασία, η οποία έχει δύο βασικές
μορφές, τη συγχρονική και τη διαχρονική μορφή επικοινωνίας. Στη συγχρονική
μορφή, το επικοινωνιακό σχήμα είναι παρόν-παρελθόν-παρόν όπου πομπός και δέκτης
είναι το παρόν. Από το αδιαφοροποίητο σύνολο στοιχείων του παρελθόντος επιλέγονται για να προβληθούν ως ιστορία
μόνον μερικά και όχι άλλα. Όσα επιλέγονται, είναι γιατί έχουν κάποιο νόημα στο
πολιτισμικό και πολιτικό σύστημα του παρόντος. Στη διαχρονική μορφή, το
επικοινωνιακό σχήμα μετασχηματίζεται σε παρελθόν-παρόν-παρελθόν. Στην περίπτωση
αυτή το παρελθόν ανάγεται σε πολιτικό
επιχείρημα στη βάση του οποίου συγκροτείται η δόμηση, η άμυνα και η
νομιμοποίηση της διαχείρισης μιας κοινωνίας.[i] Με
άλλα λόγια, το παρελθόν δεν έχει αυτόνομη και αντικειμενική ύπαρξη, δεν
βρίσκεται κάπου εκεί έξω περιμένοντας εμάς να το ανακαλύψουμε, αλλά αποτελεί
μια δυναμική πολιτική λειτουργία της κοινωνίας μας.
Αν όμως η ιστορία,
τελικά, δεν είναι γεγονότα, αλλά μνήμη, αν δεν μπορεί να υπάρξει πρόσβαση στο
παρελθόν ανεξάρτητη από το υποκείμενο που αφηγείται τα γεγονότα (το οποίο
υποκείμενο ενίοτε είναι κοινωνικό), τότε πώς διασφαλίζεται η μεταδοσιμότητα του
παρελθόντος; Πώς προκύπτει η αναφορικότητα του ιστορικού λόγου ως προς το
παρελθόν; Αυτός ο προβληματισμός μας φέρνει στο δεύτερο λόγο της εξήγησής μας,
το γνωσιολογικό. Εδώ τα ύδατα είναι βαθιά και εν πολλοίς αχαρτογράφητα. Ο
Αντώνης Λιάκος, που έχει κάνει ένα σπουδαίο έργο πάνω σε ζητήματα θεωρίας της
ιστορίας, πιστεύει ότι το παρελθόν, ως διανοητική κατάσταση, γίνεται αντιληπτό
από τους ανθρώπους του παρόντος ως μια αλλότρια νοητική εμπειρία. Το έργο της
μνήμης, σε αυτή την περίπτωση, συνίσταται στην ανασημασιοδότηση του παρελθόντος,
δηλαδή στο να γίνει οικείο με τη δική μας εμπειρία. Αλλοτριότητα και οικειότητα
αποτελούν τις δύο όψεις της ιστορίας ως διανοητικής πράξης. Μόνο τότε
χαρακτηρίζουμε στοιχεία του παρελθόντος ως ιστορία, όταν, στην προσπάθειά μας
να τα καταλάβουμε, τα νοηματοδοτούμε με τέτοιο τρόπο ώστε να έχουν σημασία για
μας σήμερα. Ή, με τα λόγια του ίδιου του Λιάκου, «αν κάτι δεν θεωρηθεί
ανοίκειο, δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στα αντικείμενα ιστορικού ενδιαφέροντος»,
που αποτελεί και το motto
αυτού του ιστολογίου. Η διανοητική ανοικειότητα άλλωστε είναι, σύμφωνα με το Hegel, και η βασική
προϋπόθεση κάθε γνώσης.[ii] Από
τη μικρή ανάλυση που προηγήθηκε μπορούμε να καταλάβουμε την τεράστια πολιτική
(και πολιτισμική) λειτουργία που έχει το γνωσιολογικό ζήτημα της αλλοτριότητας
του παρελθόντος για το παρόν.
Υπάρχει όμως και
μια τρίτη εξήγηση του τίτλου αυτού του ιστολογίου, πιο προσωπική. Ένας από τους
λόγους που με παρότρυναν να ξεκινήσω αυτό το εγχείρημα ήταν η επιμονή της κόρης
μου, η οποία σπουδάζει πολιτικές επιστήμες και διεθνείς σχέσεις. Η ενασχόλησή
της με την ακαδημαϊκή έρευνα και τα προβλήματά της, οι συζητήσεις που είχαμε
πάνω σε θέματα του επιστημονικού ενδιαφέροντός της και οι νέοι δρόμοι
κατανόησης αυτών των θεμάτων που της άνοιγε η ματιά του ιστορικού, όλα αυτά την
έκαναν να με παροτρύνει στη δημιουργία ενός ιστολογίου που θα συνδυάζει θέματα
της ιστορίας με τον δικό της επιστημονικό χώρο. Ας μου επιτραπεί να της
αφιερώσω αυτή την προσπάθειά μου και να ευχηθώ σε όλους τους αναγνώστες μου
καλή, δημιουργική και παραγωγική ανάγνωση. Ελπίζω τα κείμενα και οι ιδέες αυτού
του ιστολογίου να βοηθήσουν κάποιους συμπολίτες μας στην προσπάθειά τους να
καταλάβουν τον κόσμο γύρω μας.
ΚΩΣΤΑΣ ΦΟΥΝΤΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
[i] Γύρω
από το θέμα «η ιστορία ως επικοινωνιακή διαδικασία» βλ. ενδεικτικά Α. Liakos, «History and Communication», δακτυλογραφημένο
αδημοσίευτο κείμενο. E.J.
Hobsbawm and T.E. Ranger, The Invention of
Traditions, Λονδίνο
1977. R. Samuel,
Theatres of Memory,
Λονδίνο 1994. Για το ίδιο θέμα βλ. ακόμη τα εκλαϊκευτικά άρθρα του Α. Λιάκου
στον κυριακάτικο τύπο, «Το παρελθόν ως επιχείρημα», Το Βήμα της Κυριακής,
12 Φεβρουαρίου 1995 και «Η μεταβολή στην ιστορική γραφή», στο ίδιο, 20 Απριλίου
1997. Στο ίδιο σκεπτικό κινείται και η επιφυλλίδα του Θ. Δ. Παπαγγελή, «Ιστορίες
γα την αλήθεια», στο ίδιο, 13 Ιουλίου 1997.
[ii] Πάνω
στο θέμα της ιστορίας ως διανοητικής διαδικασίας οικείωσης με ένα αλλότριο
παρελθόν, βλ. ενδεικτικά Α. Λιάκος, «Ιστορία και Ψυχανάλυση», δακτυλογραφημένη
ανακοίνωση στο 11ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής
Ψυχοθεραπείας, 23-26 Νοεμβρίου 2000.
